නිවැරදි ධර්මය සැමදා විද්‍යමාන නොවේ..... අධර්මයෙන් එය වැසීයමින් පවතී......
කොළඹ මහානාම විද්‍යාලයේ,
ආචාර්ය කොලොන්නාව පුරාණ විහාරවාසී ශාස්ත්‍රපති
සියඹලාගොඩ ධම්මින්ද හිමි
බුදුදහමේ හරය හේතුඵල දහමයි. මෙම උතුම් න්‍යාය තේරුම් ගැනීමේ දී ත්‍රිලක්ෂණ ධර්මතාවය අත්‍යවශ්‍යය. ජීව අජීව සමස්තය තුළම පවතින යථාර්ථය මෙය බැවිනි. ලෝකයේ නිත්‍ය සුබ ආත්ම ලෙස ගත හැකි කිසිවක් නැත. කිනම් දර්ශනයක් විශ්වාස කළද ලෝක යථාර්ථය මීට වඩා වෙනස් නොවේ.
වෙනස්වන බව, ස්ථිරසාර නොවන බව, විශ්වාස කළ නොහැකි බව දුක් සහගත බව, සම්පූර්ණ නොවූ බව අනිත්‍යතාවයයි. ධර්මානුකූලව සඳහන් කරන්නේ නම් සංස්කාර ධර්මයන්ගේ නිත්‍ය නොවන ස්වභාවය ඇතිවීම නැතිවීම පෙරළීම අනිත්‍ය තත්ත්වයයි. අනිච්ච ලක්ඛණ සූත්‍රයේ දී සඳහන් වන්නේ ඇතිවීම නැතිවීම සංස්කාර ධර්මයන්ගේ නිත්‍ය නොවන ස්වභාවය අනිත්‍ය බවයි. ඇතිවීම නැතිවීම අනිත්‍ය බව ධම්මසංගනී අටුවාව විස්තර කරන අතර විභාවිනී ටීකාවට අනුව ළඟාවිය නොහැකි යමක් ඇත්ද එය අනිත්‍යතාවය බව පැහැදිලි කරයි.
අනිත්‍යය සහ නිවන අතර ඇත්තේ එකිනෙක වෙන්කළ නොහැකි සම්බන්ධතාවයකි. ලෝකයේ සියල්ල නිත්‍ය යැයි සිතනතාක් නිවන්මඟ ගමන් කළ නොහැකිය. යමෙක් වෙනස් වීම තේරුම් ගන්නේද එවිට නිවන් මඟ පිළිබඳ උනන්දුව ඇතිවේ. අබුද්ධෝත්පාද කාලයන් ලෙස විස්තර වන්නේද අනිත්‍යතාව එතරම් පැහැදිලි නොමැති කාලසීමාවන්ය. එනම් ආයුෂ ලක්ෂයක් පමණ ඇති වකවානුවන්හි වෙනස්වීම හෙවත් අනිත්‍යතාව පැහැදිලි කරදිය නොහැක. ආයු ලක්ෂයක් පමණ ඇති කාලයන්හි මන්දායුෂ්ක කෙනෙක් වුවද පන්දහසක් හෝ ජීවත් වෙයි. මෙම පසුබිම යටතේ යථාර්ථය වූ අනියත දහම පැහැදිලි කිරීම දුෂ්කරය.
මුල්ම බුද්ධ වචනය මෙන්ම අවසාන බුද්ධ වචනය තුළද දක්නට ඇත්තේ අනිත්‍යතාව පිළිබඳ පැහැදිලි කිරීමකි. එමෙන්ම සමස්ත දේශනාවන් තුළද සෘජු හා වක්‍ර ලෙස පැහැදිලි වන්නේ මෙම අනිත්‍යතාවයයි. තමන් වහන්සේ සසර අනිත්‍යතාව සම්පූර්ණ ලෙස නොදුටු හෙයින් ඒ සෑම විටම මාරයා ජයග්‍රහණය කළ බවත්, මේ මොහොතේ දී එය නිවැරදි වී ඇති බවත්, මින් මතුවට මාරයා ජයග්‍රහණය නොකරන බවත් උපත නැතිකළ පරම තත්ත්වය උදාකළ බව ‘අනේකජාති සංසාරං’ යන මුල්ම බුද්ධ වචනයෙන් ගෞතම බුදුරදුන් පැහැදිලි කළහ. මින් පැහැදිලි වන්නේ නිවන ලැබීමට ඇතිවූ ප්‍රධාන බාධකය අනිත්‍යතාවය නොදැනීම බවයි. තමන් වහන්සේ මෙසේ ජයග්‍රහණය කළ බව දක්වනුයේ යථාර්ථය වූ අනිත්‍යතාව තේරුම් කරගත් බැවිනි. වඩුවාට ශරිර කූඩුව නමැති ගෙය හැදීමට ඇති බාධකය මෙම අනිත්‍යතාව තේරුම් ගැනීමයි. මුල්ම බුද්ධ වචනයෙන් හැෙඟන දාර්ශනික අදහස මෙම ත්‍රිලක්ෂණයෙහි පළමු ලක්ෂණයයි.
ඇතිවීම පැවැතීම හා වෙනස්වීම මේ ලෝකයෙහි ඇති යථාර්ථයයි. ජීව අජීව සියල්ලටම මෙම තත්ත්වය පොදු වූවකි ඒ බව දේශනාවේ මෙසේ දක්වයි.
“උප්පාදෝ පඤ්ඤයති. වයෝ පඤ්ඤායති ථිතස්ස අඤ්ඤ තත්ථං පඤ්ඤායති”
බුද්ධ දේශනා කිහිපයක් පමණක් ගෙන මෙම අනිත්‍ය සංකල්පයට ධර්මයෙහි හිමි තැන සාකච්ඡා කළ හැකිය. එය වඩාත් අනිත්‍යතාවය පිළිබඳ ධර්මානුකූල පැහැදිලි කර ගැනීමක් සඳහා ප්‍රයෝජනවත්ය.
1. අ.නි. මේඝිය සූත්‍රයේ දී අනිත්‍යතාව මෙසේ විස්තර කරයි. ආර්යය තත්ත්වයට පත්වීම සඳහා කළණ මිතුරන් සිටීම, සිල්වත්වීම, හොඳ කතාවෙන් යුක්ත වීම, වීර්යය හා ආර්ය මාර්ගයේ ප්‍රඥාවෙන් ගමන් කිරීම අවශ්‍ය ය. ඒ මත පිහිට අනිවාර්යෙන්ම ධර්මතා 4 ක් වැඩිය යුතු ය. ඉහත කාරණා සියල්ල සම්පූර්ණ වුවද මෙම පහත දැක්වෙන ධර්මතා නොවඩා ආර්ය භූමීන්ට පත්වීමේ දුෂ්කරතාවය අවධාරණය කරයි. එම කරුණු 04 මෙසේ ය. රාගය නැති වීම සඳහා අසුබය වැඩිය යුතුයි. ව්‍යාපාදය දුරුවීම සඳහා මෛත්‍රිය ඇති කර ගැනීම අවශ්‍යය, චිත්ත වික්ෂිප්ත බව නැතිකොට සිරිත් එකඟතාව නිර්මාණය කරගැනීම සඳහා ආනාපානසති භාවනා වැඩිය යුතුය. ආන යනු හුස්ම ඉහළ ගැනීමයි. ආපාන යන්නෙන් පැහැදිලි වන්නේ හුස්ම පහත හෙළීමයි. සති යනු සිහියයි. ආනාපානසති යන්නෙහි අර්ථය මේ අනුව මෙසේ දැක්විය හැකිය. හුස්ම ඉහළ පහළ ගැනීම පිළිබඳ සිහිය පිහිටුවීමයි. මේ නිසා චිත්ත සමාධිය නිර්මාණය වේ. අවසාන වශයෙන් සූත්‍රයේ විස්තර වන්නේ අස්මිමානය හෙවත් මමය මගේය ලෙස ඇතිවන ආධානග්‍රාහීබව බව නැතිවීම සඳහා අනිත්‍යතාවය වැඩිය යුතු බවයි. අනිත්‍යතාවය මත පිහිටීම නිසා එය පදනම්කොට ගනිමින් අනාත්ම තාවයත් ඒ නිසාම නිවනට පත්වීම සිදුවන බවයි. මෙම දේශනාවට අනුව නිවනෙහි පදනම අත්තිවාරම වෙනයමක් නොව අනිත්‍ය තාවයයි.
2. ස.නි. ඵේතාපිණ්ඩූපම සූත්‍රය – පඤ්චස්කන්ධයෙහි ඇති අනිත්‍යය වෙනස්වන බව අවධාරණය කරන සූත්‍ර දේශනාවකි. ‘ඓන පිණ්ඩුපමං රූපං වේදනා බබ්බුළූපමා’ ලෙස ස්ථිර නොවන බව මෙහිදී විස්තර වේ. රූපය එහි අස්ථීර බව පෙන පිඬකට උපමා කරයි. එනම් ඇතිවී නැතිවීයාම ස්වභාවිකව හෝ අස්වාභාවිකව සිදුවිය හැක. පෙණ පිඩෙහි ස්වභාවය මේ හා සමානය. කෙසේ නමුත් මෙයින් අවධාරණය කරනුයේ රූපයෙහි පවතින නිත්‍ය නොවන ස්වභාවයයි.
වේදනාව දිය බුබුලක් ලෙස මෙහිදී උපමාකර පෙන්වා දෙයි. සාමාන්‍ය ජීවිතයේ දී පුද්ගලයාට දැනෙන වේදනා ත්‍රිවිධාකාරය. එනම්,
1. සැප වේදනා
2. දුක වේදනා
3. සැප දුක අතර පවතින වේදනා වශයෙනි. වේදනාව යනු විඳීමකි. සැප දුක යන අංශ දෙකම මේ යටතට ගැනේ. සදාකාලික සැපක් හෝ දුකක් නැති බවත් මේ දෙකම අනිත්‍ය බවත් මෙහිදී දේශිතය. පුද්ගලයා නිරන්තරවම සැප වේදනාවන්ම සෙවීමට උනන්දු වේ. නමුත් එය එසේ නොපවතී දියබුබුලේ ස්වභාවය සිහිපත් කරන්නෙකුට මේ තත්ත්වය හඳුනා ගැනීම අපහසු නොවේ.
සංඥාව හෙවත් හඳුනා ගැනීම් දැනීම් මිරිඟුවකට උපමාකර දක්වයි. එනම් දකින හෝ පෙනෙන තත්ත්වය සැබෑ තත්ත්වය නොවන බවයි. කාන්තාරයේ මුවා ජලය ලෙස දකින්නේ ජලය නොව මිරිඟුවකි. එහි ඇලීම නිසා මරණය පවා අත්විය හැකිය. සංඥාව මිරිඟුවක් ලෙස දක්වන්නේ එහෙයිනි. සම්මුතිය සම්මුතිය ලෙස නොදැකීම මිරිඟුවයි.
සංස්කාර කෙසෙල් කඳකට උපමා කරනුයේ මෙහි ඇති අස්ථීරත්වය පාදකකොට ගනිමිනි. ගතුයුතු හරයක් අරටුවක් නැති බව මෙයින් පැහැදිලි කරයි. පිළි ගලවන්න ගලවන්න ඉතිරිවිය හැකි යමක් කෙසෙල් කඳ තුළ නැත. ඇත්තේ හිස් බවකි. සංස්කාරයන්ගේ ස්වභාවය මේ හා සමානය.
විඥානය මායාවකි. එනම් සැබෑ තත්ත්වය හෙවත් යථාර්ථය පුහුදුන් මනසකින් දැකිය නොහැකිය. මතුපිටින් දකින කාරණාවෝ සත්‍ය ලෙස පිළිගනිති. එය මායාවකි. එය සරලව මෙසේ තේරුම් ගත හැකිය. උදාහරණයකින් මෙලෙස සඳහන් කළ හැකිය. සාමාන්‍ය කෙනෙකු පරිසරය දෙස බලා එය කොළපාට යැයි පවසයි. අව් කණ්ණාඩියක් පළඳින්නෙකු අඳුරු ලෙස එය දකී. කහ උණ වැළඳුන කෙනෙකුට එය කහපාටය. මින් නිවැරදි කාරණය කුමක්ද? ඔන්න සැක සහිත වේ. ඇතමෙකු සිහින දකින විට සැබෑ තත්ත්වය ලෙස සලකයි. අවධියෙන් සිටින කාලය ද සිහින දකින විට දැනෙන තත්ත්වයද වඩා නිවැරදි යන්න තේරුම් ගැනීම ප්‍රශ්නකාරීය. විඤ්ඤාණය මායාවක් ලෙස දක්වන්නේ එහෙයිනි.
විඤ්ඤාණය මායාවක්ය. වෙනස්විය හැකිය. යන්න වඩාත් පැහැදිලි කරගත හැකි ප්‍රධාන සූත්‍ර දේශනාවක් සංයුත්ත නිකායේ ඇත. අස්තතවන්තු සූත්‍රයේදී මේ තත්ත්වය මෙසේ පැහැදිලි කරයි. එනම් මනස හා ද්‍රව්‍ය යන දෙකම අනිත්‍ය බැවින් ඒ දෙකෙහිම ආත්ම වශයෙන් ගත හැක්කක් නොමැත. ඇතැමෙක් විශ්වාස කරනුයේ ද්‍රව්‍ය වෙනස් වූවද මනස වෙනස් නොවන බවයි. ඊට කදිම පිළිතුරක් ඉහත සූත්‍ර දේශනාවෙන් ලබාදෙයි.
සිත විඤ්ඤාණය පවා වෙනස් වන්නේ නම් එය ආත්ම වශයෙන් නිත්‍ය ලෙස ගැනීම සුදුසු නොවේ. සිතේ වෙනස්වීමේ වේගය කයේ වෙනස්වීමට වඩා වේගවත්ය. බැලූ බැල්මට මෙය තේරුම්ගැනීම පහසු නොවේ. නමුත් යථාර්ථය වන්නේද මෙයයි. උද්ධෘත සූත්‍රයේ දී ඒ බව මෙසේ පැහැදිලි කරයි. ‘කයට වඩා වේගයෙන් සිත විඤ්ඤාණය වෙනස් වේ. සිත ආත්ම වශයෙන් ගන්නවාට වඩා කය ආත්මවශයෙන් ගැනීම සුදුසු ය. මෙයින් අවධාරණය කරනුයේ සිත හෝ කය ආත්ම වශයෙන් ගත නොහැකි බවය. එහි ඇත්තේ අනිත්‍ය ස්වභාවයකි. කෙනෙකුට ආත්මවශයෙන් යමක් ගැනීමට නම් කය එසේ වෙනස් නොවේ යැයි සිතා ගැනීම සුදුසු ය. එයට හේතුව සිත කයට වඩා වේගයෙන් වෙනස් වන නිසාවෙනි. මෙයින් ගම්‍ය වන ප්‍රධාන කාරණය වන්නේ ආත්ම වශයෙන් වෙනස් නොවන කිසිවක් නැතිබවය.
3. ස.නි නඛසිඛෝපම සූත්‍රය - මෙහිදී රූපයෙහි අනිත්‍යතාවය හෙවත් අස්ථිර බව පැහැදිලි කර දෙයි. එනම් රූපයෙහි නිත්‍ය, ධ්‍රැව ශාස්වක නොවෙනස් වන කිසිවක් නැති බවයි. රූපය යන්නෙහිම අරුත වන්නේ වෙනස් විය හැකි ය. යන්නයි. මෙහිදී සඳහන් වන්නේ මෙම වෙනස්වීම හඳුනාගන්නා ආර්යශ්‍රාවකයා නිවන හැරුණුවිට සසර වෙනත් විකල්පයක් නොමැති බව තේරුම් ගනී. එනම් වෙනස්වන රූපයක් නිසා එය කෙසේ හෝ නඩත්තු කිරීමට ගොස් අපාගතවීම සසර දික්කර ගැනීම නුසුදුසු යැයි තීරණය කිරීමයි. මෙහිදී ආර්ය ශ්‍රාවකයා යනුවෙන් සඳහන් වන්නේ ආර්ය ප්‍රතිපදාව තේරුම් ගත් සිව්වණක් පිරිසමය. ඒ තුළ භික්ෂුව මෙන්ම ගිහියාද ඇතුළත්ය. අනන්ත ලක්ඛණ සූත්‍රයේ ද විස්තර වන්නේ සම්මුතික රූපය පිළිබඳවයි. එහිදී දක්වනුයේ පදාර්ථ 05 ක එකතුවට ආත්ම ලෙස හැඳින්වුවද එය සම්මුතිය මිස පරමාර්ථය නොවන බවයි.
ඉහත දක්වන ලද සූත්‍ර කිහිපය පමණක් සැලකිල්ලට ගත්තද නිවන් මඟ සහ අනිත්‍යතාවයේ අභේද්‍ය බව (සම්බන්ධය) හඳුනාගත හැකිය. පුද්ගලයා සසර බැඳ තැබීමට සමත් ශක්තිමත් වරපටක් ලෙස් අනිත්‍යතාව තේරුම් නොගැනීම ප්‍රබල හේතුවකි. යමෙක් කුමන හෝ හේතුවක් පදනම් කොටගෙන හෝ අනිත්‍යතාව තේරුම් ගන්නේද? එහිදී සත්‍ය වැටහේ. පටාචාරා කිසාගෝතමී චරිත මීට කදිම නිදසුන් ය.
උපතේ සිට මරණය දක්වා ඇත්තේ මෙම අනිත්‍ය ස්වභාවයයි. දරුවෙකු වර්ධනය වීම හෝ පහනක් දැල්වීම තුළ යථාර්ථය ක්ෂය වීමය. දරුවෙකුගේ නම් ආයුෂද පහනක නම් තෙල් හා තිර මේ තත්ත්වයට පත්වේ. සෑම ක්ෂණයක් පාසාම සමස්තය තුළ ඇත්තේ මේ ස්වභාවයයි. බුදු දහමට අනුව විස්තර වන්නේ එක් රූප ස්වභාවයක් පවතිනුයේ චිත්ත ක්ෂණ දාහතක් (17) වැනි ඉතා සුළු කාලයකි. විදුලියක් කොටන විට එතන චිත්තක්ෂණ (1000) දාහක් පමණ ඇත. ඒ නයින් බලනවිට චිත්තක්ෂණයක ප්‍රමාණය හඳුනාගත හැකිය.
උපත ලබන පුද්ගලයා අවස්ථා දෙකකදී මරණයට පත්වේ. එනම්
1. ක්ෂණික මරණය, 2. සම්මුතික මරණය වශයෙනි. රහතන් වහන්සේ නමක් නම් උන්වහන්සේගේ පිරිනිවීම ‘සමුච්චේදය’ නැවත උපතක් නොලබන ස්වභාවය මේ නමින් හඳුන්වනු ලබයි. ක්ෂණික මරණය යනු පවතිද්දී වෙනස් වීමයි. සම්මුතික මරණය යන්නේ පැහදිලි වන්නේ තාවකාලිකව එක භවයකින් තවත්භවයකට ගමන් කිරීමයි. ක්ෂණික මරණයන් සමූහයක එකතුව සම්මුතික මරණයට හේතු වේ. සම්මුතික මරණයද අනිත්‍යයය .එනම් නැවත කොහේ හෝ ඉපදිය යුතු බැවිනි. වේළුණු පොල්ගෙඩියක් ගසෙන් බිමට වැටුණු පසු එය සරු පොළොවක් නම් නැවත පොල් පැළයක් නිර්මාණය වේ. වෙනසකට සිදුවූයේ පොල්ගසට පොල් ගෙඩිය අහිමි වීම පමණි. පොල්ගෙඩියේ ක්‍රියාකාරීත්වය එලෙසම සිදුවේ. පුද්ගලයෙකු මිය යාමද මේ හා සමානය. වෙනස එක් නිවසකට එක් සාමාජිකයෙකු අහිමි වීමයි. සම්මුතික මරණය මෙසේ තේරුම්ගත යුතුය. නිවන් ලබනතුරුම විඤ්ඤාණය හෙවත් භවකාරක කර්ම ශක්තිය ගමන් කරයි. එය අවසන් වන්නේ සමුච්ඡේද මරණයට පත්වීම හෙවත් නිවන්ලැබ පිරිනිවන් පෑම තුළිනි.
බෞද්ධයා මෙම අනිත්‍යතාව හඳුනාගන්නවා යනු මේ පිළිබඳ දැන ගැනීම නොව අවබෝධ කරගැනීමයි. ධර්මයට වන්දනා කරන තැනදී “පච්චත්තං වේදිතබ්බෝ” ලෙස විස්තර වන්නේ ද වෙනස්වීම ප්‍රත්‍යක්ෂ බව හෙවත් තේරුම් ගත් බවය. මින් පැහැදිලි වන්නේ ද යමෙක් ධර්මය දන්නවා යනු ඔහු අනිත්‍යතාවය දන්නා බවයි.
ලෝකයේ ආරම්භ කළ ඇතැම් ආගම් ආත්ම සංකල්පයක් සඳහන් කළහ. නිත්‍ය දෙවියන් සියල්ල නිර්මාණය කරමින් පාලනය කරන බව ඔවුන්ගේ විශ්වාසය වූහ. නමුත් බුදු දහම එහි සත්‍යතාවයක් හෝ විශ්වාසයක් නොමැති බව අවධාරණය කළහ. එසේ පැහැදිලි කරමින් පොළොවෙහි යථාර්ථයට මුහුණ දීමට පුද්ගලයා හැඩගැස්වීම සඳහා බොහෝ ඉගැන්වීම් සිදුකළහ. මේ සියලු ඉගැන්වීම්වලට පදනම ලෙස භාවිත කළේ අනිත්‍ය සංකල්පයයි. ජීවිත පසක් කරන භාවනාව ලෙස දක්වන්නේ විදර්ශනාවයි. විදර්ශනාව යනු මෙම පඤ්චස්කන්ධය පිළිබඳ අනිත්‍ය දුක්ඛ අනාත්ම ලෙස දැකීමයි. මෙයින් පැහැදිලි වන්නේ අනිත්‍යාවබෝධයෙන් තොර විදර්ශනාවක් නැති බවය.
පුද්ගලයා දෙලොව දියුණුව හා නිවන් ලැබීමට වඩාත් සාදාචාර සම්පන්න විය යුතු ය. ඒ සඳහා මේ සමස්තය තුළ ඇති අනිත්‍යතාවය තේරුම් ගත යුතු ය. උදාහරණ දෙකක් පමණක් ගෙන මේ ස්වභාවය මෙසේ විස්තර කළ හැකිය. සාමාන්‍ය ජීවිතයේ දී බොහෝවිට සතර අගතියෙන් ඉවත් විය යුත්තේ සියල්ලෙහිම ඇති අනිත්‍යතාවය නිසාවෙනි. ඡන්දය යනු කැමැත්තය. මෙම කැමැත්ත පමණක් නොව කැමැත්ත කියන චේතනාවට වඩා නිත්‍යත්වයක් නැත. එයද වහවහා වෙනස්වේ. එහෙයින් කැමැත්තෙන් අගතියට හෝ අන්තයට ගොස් තම ජීවිත අපිරිසුදු කර ගැනීම අනුවණකමකි. කෙසේ හෝ කොහොම හරි යමක් ලැබීමට යාමේ දී බොහෝ අකටයුතුකම් සිදු වීම නොවැළැක්විය හැක්කකි. මිනිසුන් එසේ සිදු කරනුයේ අනිත්‍යතාව හඳුනානොගත් බැවිනි. දිනක කැමති වන දෑ නැවත දිනක අකැමැතිවීම සාමාන්‍ය තත්ත්වයකි. මෙය නුවණින් දැකීමට නම් අනිත්‍යතාව තේරුම් ගැනීම අත්‍යවශ්‍යය. ද්වේශයද ඒ හා සමානය. මන්දයත් තමන්ගේකම් අනුන්ගෙකම් තාවකාලික බැවිනි. මගේ මගේ යැයි සිතා අනෙකාට වෛරකිරීම නොකළ යුත්තකි. ද්වේෂයෙන් අගතියට යාම නොකළ යුත්තේද සියල්ලෙහි පවතින මෙම අනිත්‍යතාවය නිසාවෙනි.
තනතුරු වරප්‍රසාද, ප්‍රතිලාභ නොලැබේයැයි සිත සත්‍ය පසෙක දමා අසත්‍ය අයහපත් දෙය අනුමත කිරීම භයෙන් අගතියට යාමකි. තම ජීවිතය පවා අනිත්‍ය තත්ත්වයක් තුළ තනතුරු කෙසේවත් නිත්‍ය විය නොහැකිය. එහෙයින් ඒ මත පිහිට භයෙන් අගතියට යන්නේ නම් ඔහු හෝ ඇය ලෝකයේ පවතින අස්ථීරත්වය තේරුම් ගෙන නොමැත. කර්මඵල විශ්වාස කරමින් භයෙන් අගතියට නොයා අපක්ෂපාතීව යමෙක් කටයුතු කරන්නේද? ඒ අනිත්‍යතාවය අවබෝධකරගත් ආර්ය ශ්‍රාවකයෝය. සරලවම මෝහය ලෙස විස්තර වන්නේ අනිත්‍යතාවයෙන් යුතු ලෝකය එසේ යැයි නොදැකීමයි. මෙයින් අගතියට යන්නේ දෙලොව අයහපත ඇතිකර ගනී. ලෝකයෙහි ස්ථිර කිසිවක් නැති බව තේරුම් ගනීනම් ඔවුන් කිසිවිටකත් මෝහයෙන් අගතියට නොයයි. මෙසේ පුද්ගලයා සතර අගතියෙන් ඉවත් විය යුත්තේ වෙනකිසිවක් නිසා නොව ලෝකයේ පවතින වෙනස්වෙන ස්වභාවය හඳුනාගැනීම තුළිනි.
සතර බ්‍රහ්ම විහරණ වැඩිය යුත්තේ ද අනිත්‍යතාව නිසාවෙනි. සැමදාම ලෝකය යම් නිය නිය තියකට අනුව නොවෙනස්ව පවතී නම් සතර බ්‍රහ්ම විහරණ වැඩීමේ ඵලයක් නැත. නමුත් යථාර්ථය මීට වඩා වෙනස්ය. ලෝකයේ ස්වභාවයම වෙනස්වීමයි. එහෙයින්, මෙත්තා, කරුණා, මුදිතා, උපේක්ඛා වැඩිය යුතු ය. මනුෂ්‍යයාට මෙන්ම ගහකොළ සතා සිව්පාවාට ආදරයෙන් ලෙන්ගතුව සැලකීම උතුම්ය. වෙනස්වීම ස්වාභාවික නිසාවෙන් ජාති, ආගම්, කුල වැනි පටුභේදගෙන වෛරය වැපිරීම නොකළ යුතු ය. කරුණා මුදිතා ගුණයන්ද එසේමය.
අනන්තගාමී නොවීමත් අටලෝදහමින් කම්පා නොවීමත් උතුම් ගුණධර්මයකි. ලාභ, අලාභ ආදිය වෙනස්විය හැකිය. ඉන් කම්පාවට පත් නොවී මැදහත්ව සිතිය යුත්තේ සියල්ල අනිත්‍ය බැවිනි. අනිත්‍යතාව දරා ගැනීමට නොහැකිවීම මහා විපත් නිර්මාණය වීමට හේතුවේ. අනාගතය පිළිබඳ ඉලක්ක තිබිය යුතු වුවද? එය වෙනස්විය හැකි බව තේරුම්ගත යුතු ය. මෙලෙස සතර බ්‍රහ්ම විහරණ වැඩීම කළ යුත්තේ වෙනස්වීම සනාතන ධර්මය බැවිනි.
ථේරවාදයේ පමණක් නොව මහායානය තුළද අනිත්‍යතාව අවධාරණය කෙරේ. මහායාන ආභිධම්මිකයන්ගේ ශූන්‍යතාවයද එයට කදිම පිළිතුරකි. නාගර්ජුන පාදයන් මෙම වෙනස්වීම පැහැදිලි කරන්නේ මෙසේ ය.
න සංසාරස්‍ය නිර්වාණාත්
කිඤ්චි දස්සි විශේෂණාම්
සසර හෝ නිවනෙහි ආත්ම සංකල්පයක් නැති බවයි. පොදුවේ ගත් කල මුල් බුදු දහමේ දක්වනුයේ නිවන යනු අල්ලා ගැනීමෙන් තොර තත්ත්වයක් ලෙසය. අලගද්ධූපම සූත්‍රයේ දී පවා ධර්මය පහුරකට උපමාකරන්නේ එහෙයිනි. සංයෝජන ධර්මයන් තුළ සක්කාය දිට්ඨිය ලෙස විස්තර වන්නේද පඤ්චස්කන්ධය ආත්ම ලෙස ගැනීමය. එහෙයින් නිවන් මඟට පිවිසීමේ දී නැතිකළ යුතු පළමු සංයෝජනයෙන් පැහැදිලි වන්නේ අනිත්‍යතාව දැන ගැනීම අත්‍යවශ්‍ය බවය.
